“Basa Sunda Haétsu Mâ Kunta”

“Basa Sunda Haétsu Mâ Kunta”

Ku: Dukun Lepus*

Nénéng Mingkeu: Jati Kasilih ku Junti

Panggih jeung Néng Mingkeu téh basa mimiti asup kuliah. Kabeneran harita sababaraha poé mimiti éféktip kuliah. Barang gok amprok, solongkrong manéhna nyodorkeun leungeun kéncana, bari pok, “kenalin, aku Mingkeu. Salam kenal ya…!”, bari imut ngagelenyu. Semet di bales ku imut deui. Tului manéhna mapay wawanohan ka saban lalaki di kelas, da jeung awéwéna mah geus katinggali loma. Bari jeung teu tinggaleun, norowéco ku Basa Énonésa.

Nyaritana capétang, keukeuh maké basa Énonésa. Teu cara awéwé nu lian, carang takol. Sapopoé énerjik, teu bauan.  Dina stélan saliwatan mah matak kataji.  Lebah nga-mécingkeun baju nu dipakéna. Sakapeung ngota abis, sakapeung basajan.  Tiungna, tiung ala komunitas hijaber rarancang Dian Pelangi, julat-jalit, ciga ema-ema nu rék metik entéh. Baju geblus ngarumbay semet pingping, tawa diasupkeun kana erok. Kapeung, ukur maké tiung lumrah  kelir coklat, kahandapanana maké kaméja panél nu kelirna sarua, jeung blué jins leupeut.  Sapatuna mérek All Star, atawa Convérsé. Ceuk panempo jajaka nu keur meujeuhna balég tampélé mah, “Aya ku nyari!”. Dina cara nyarita, jeung kawani-na, atra pisan…wanoja kota! Wanoja métropolitan. Panyangka mah meureun urang Batawi, atawa mun lain gé, boa wanoja ti dayeuh mana.

Sabot absénsi geus mimiti aya—dina minggu éta kénéh mun teu salah mah— kabeneran wé, aya instruktur nu iseng. Nataan & nanyaan mahasiswa hiji-hiji. Ti mimiti ngaran, sakola/institusi méméh asup kuliah, ogé ditanya lembur séwangséwangan. Cunduk bagian si Nénéng Mingkeu nu ditanya. Tara-tara ti sasari teu bacéo. Ukur balaham-béléhém semu nu éra. katohyan, yén si Nénéng Mingkeu téh—nu ceuk panyangka mah ti dayeuh jauh—horéng urang Sunda.  Ibu – ramana, malah nepi ka bao-kakaitsiwurna gé urang Sunda.

Néng Mingkeu urang Sunda pituin. Ngaran aslina gé Rikeu Laélasari. Ramana, urang Pasir Kalapa, hiji lembur tapel wates antara Kabupatén Bandung jeung Kabupatén Bandung Barat. Indungna urang Ci hideung, Sindangkasih, Kabupatén Ciamis. Démi dijurukeunana di lembur indungna, di Ciamis. Mangsa umur dua taunan, inyana dicandak ngalih ku ibu-ramana ka Jakarta, lantaran ramana katarima gawé di hiji pausahaan nu kasohor di Batawi.  Balik deui ka lemburna, nya pas rék asup kuliah. Da ramana pindah gawé ka Bandung.

Gambar beunang: Googlé

Kungsi ngobrol paduduaan jeung Néng Mingkeu, mangsa nuangguan instruktur nu teu jebul-jebul baé. Pangangguran tatanya ka manéhna maké basa Sunda. “Please Fik! Gua gak ngerti. Pake bahasa Indonesia aja ya! Biar konek…” manéhna ngadilek semu jengkél. Ari Kuring panasaran, mindo nanya deui, naha inyana bet teu bisa nyarita maké basa Sunda. “Emang gué gak bisa. Bisa sih, tapi dikit-dikit”, pungkas si Mingkeu tandes. Derekdek si Mingkeu ngaguar lalakonna. Balukarna, nu jadi marga lantaran si Mingkeu teu bisa nyarita ku basa Sunda téh, sab ti leuleutik ku kolotna teu diwarah nyarita maké basa Sunda. Samalah sapopoéna, basa panganteur nu dipaké di imahna téh maké basa Énonésa. Katambah sabudeureunana taya nu- ngajak nyarita ku basa Sunda. Da mayoritas urang Batawi, deuih, nu liana nyarita ku basa Énonésa hungkul (leuh, teu nyalahan panyangka téh). Lamun kaparengkeun keur pakanci (lebaran atawa libur sakola), osok tagé balik ka lembur nini-akina. Ngan sarua baé, nu ngarajak nyarita téh maraké basa Énonésa, pédah lentongna baé ku Sunda. Walhasil, Nénéng Mingkeu—alias Rikeu Laélasari—téh, capétang nyarita ku basa Énonésa, perenahna ku basa Énonésa yang tidak baku.

Méré Atikan  Basa Indung

Néng Mingkeu, meureun hiji diantara sawatara urang Sunda biolohis, nu teu bisa nyarita maké basa Sunda. Ras inget kana pangalaman Pa’ Ajip Rosidi. Kantos anjeuna ngagaleuh bungbuahan di sisi jalan, di Tatar Sunda. Najan naros maké basa Sunda, tukang dagang buah téh bet ngajawab ku Basa Énonésa. Padahal teu sak deui yén tukang buah téh urang Sunda pituin (Rosidi, 2007: 153). Kamari basa taun 2014 wekasan, PT. Kiblat Buku Utama medalkeun deui buku anjeunna, judulna “Kudu Dimimitian Di Imah”. Antologi Éséyna ngeunaan basa & budaya Sunda, katut sawatara tokoh budaya urang Sunda, ditambahan ku seratan ngeunaan Prof. Dr. A. Teeuw—urang Walanda anu mitineung kabudayaan, pangpangna Sastra Énonésa.

Dina tulisan nu dijudulan Kudu Dimimitian Di Imah, Pa Ajip méré dua tamsil perkawis atikan basa Sunda. Kahiji, nyaritakeun Ki Silah—lain ngaran asli—urang Sunda pituin, anu téga lara téga pati, bajoangan sangkan Ki Sunda Nanjeur. Boh basana, boh budayana. Malah nepika méh opat taunna nyirekem di pangbérokan. Nya alatan ngabéla Ki Sunda. Mangsa Pa Ajip nyumpingan weweton Ki Silah, bét asa aya nu ahéng. Nalika putrana nu cikal, nganuhunkeun ka nu jadi ramana, maké basa Inggris. Tuluy adi-adina, nganuhunkeun jeung ngawilujengkeun maké basa Énonésa. Naha teu maké basa Sunda? Naha Ki Silah anu bajoang keur Ki Sunda teu melakkeun saeutik-eutik acan kasundaan ka pala putrana? Jigana téh basa nu dipaké sapopoé di Imahna, maké basa Inggris, salian ti Énonésa.

Kadua, Pa Ajip nyaritakeun, aya nu ngabéla kana kajadian nu karandapan ku Ki Silah. Pajarkeun kitu téh, pédah Ki Silah sakulawaraga lila nganjrék di mancanagara. Barudakna sarakola di mancanagara. Nu matak munasabah baé lamun palaputrana make basa Inggris. Ku Pa Ajip ditémpas. Ka singsaha baé anu ngabogaan pikiran kitu, aya diplomat urang Sunda, anu leuwih senior manan Ki Silah, jeung leuwih lila hirupna di mancanagara. Tapi di kulawargana, geureuhana, pala putrana—nu sadayana sakola di manca nagara—sapopoéna maké basa Sunda. Hiji mangsa, putrana kantos nyarita ka Pa Ajip, najan ari basa nu dipaké basa Prancis, tapi ari di Imah mah diwarah jeung dibiasakeun maké basa Sunda (Rosidi, 2014: 11).

Bangun méh sarua antara kasus Néng Mingkeu jeung Kulawarga Ki Silah—dina pangalaman Pak Ajip. Enya gé pada-pada turunan Sunda biolohis (pedah Mingkeu mah teu lahir & sakola di mancanagara), tapi alatan teu dibiasakeun ti leuleutik nyarita ku basa Sunda, éstuning duanana teu bisa nyarita maké basa Sunda.

Haji Hasan Mustapa kungsi nerangkeun, yén dina adat-kabiasaan urang Sunda, posisi nu ngatik-ngadidik téh nyaéta kolot/ nu geus kolot (leuwih kolot umurna batan nu diatik), loba luangna (ceuyah ku pangalaman, legok tapak genténg kadék), masih kulawarga/aya sipat dulur (Mustapa, 2010: 6). Di imah nya nu kasebut kolot téh indung-bapa téa(lamun nini-aki tas teu aya dikieuna). Duanana miboga pancén nu urgén, dina raraga ngatik ngadidik pala putrana. Utamina lebah ngatik-ngadidik, ngabiasakeun maké basa Indung. Di Imah, antara salaki- pamajikan, kolot jeung budak, jeung papada dulur, ogé di lingkungan sabudeureunana, sangkan barudak bisa nyarita ku basa indung, nya kudu dicontoan atawa dibiasakeun make basa Indung.

Upama dititénan, barudak dialajar basa Indungna—basa naon baé, Sunda, Jawa, Batawi, jrrd—kahiji, ti indung-bapana. Kadua, ti lingkunganana, masarakat sabudeureunana. Katilu, di sakola. Kaopat, tina bacaan(Rosidi, 2014: 11). Lamun indung-bapana ngatik-ngadidik, ngajurung, sangkan anak-anakna nyarita maké basa Sunda, tangtu barudakna baris bisa tatag nyarita ku basa Sunda. Mana komo mun ninggal kaayaan ayeuna, aya nu indung-bapana geus teu pati ngawarah(boa aya nu nepi ka lur-jeun cara kasus Néng Mingkeu & Ki Silah) sangkan budakna nyarita maké basa Sunda. Modél nu kaperhatikeun di dayeuh-dayeuh nu aya di Tatar Sunda(najan teu kabéh).

 Lamun matuh di lingkungan anu mayoritasna urang Sunda, budak baris bisa nyarita ku basa Sunda—najan ku kolotna teu pati diwarah—nya ti babaturanana. Biasana kekecapan nu mahabu sabangsaning “anjing”, “goblog”, jrrd. Di sakola, basa Sunda ukur jadi mata pangajaran (baca: mata kuliah), ilaharna panganteurna ku basa Énonésa. Jadi diajar basa Sunda via basa Énonésa. Dapon nyokot matkul basa Sunda gé, tamba teu kosong teuing nilai. Jeung deuih, boa nu ngajar/instrukturna gé teu tangtu tapis nagagunakeun basa Sunda. Katambah murid/mahasiswana, henteu dijurung sangkan maraca bacaan nu maké basa Sunda. Antukna téh teu aya kereteg keur nginjeum ka perpusatakaan, jajauheun bébélaan meuli mah. Éh, kela. Najan enya di kampus urang aya perpustakaan, tapi asa teu kungsi manggihan buku bacaan basa Sunda.  

Basa Sunda: Mâ lâ yudraku kulluhu, lâ yuthraku kulluhu

Geus ti mangpuluh-puluh taun katukang, basa Sunda téh pada mikahariwang. Bisi kitu-kieu, pajar bakal pareum, bakal musna-sirna, nya punah téa. Mun enya mikanyaah, mun enya mihariwang, tangtuna baé kudu aya laku nu nyata. Lebah réalisasina, lain saukur catur tanapa bukur. Sahenteuna, keur urang Sunda, gunakeun basa Sunda haitsu mā kunta. Di mana baé anjeun (nu ngarasa urang Sunda) aya.

 Kumaha ari réalisasi tina basa Sunda haitsu mā kunta téh? Ceuk sauingeun mah, bisa dimimitian ti awak sakujur. Paké basana, baca bukuna, jeung tuliskeun. Keur di sabudeureun civitas akademika, meureun teu salah mun aya instruktur anu ngajar maké panganteur basa Sunda. Mahasiswana kalayan interaktif ngajawab make basa Sunda. Tangtuna baé jeung papada urang Sunda. Lebah ka nu lain mah, nya ngaragangan baé, paké basa nasional. Dina gunem catur sapopoé, anata papada mahasiswa urang Sunda, ngawangkong téh ku basa Sunda. Atawa, ambahan  legana, keur  nahan lambak pangaruh globalisasi anu beuki ngagulidag nataku, kudu aya tarékah leuwih keur nungkulanana. Kudu aya inovasi nu mutahir, sangkan barudak jaman kiwari katajieun dijar jeung make basa Sunda. Model ngayakeun lés tupel basa Sunda. Nu metodena meh sarua jeung tupel basa Inggris/basa deungeun nu lian.  

Nulis kieu téh kajurung ku bakat. Bakat ku butuh. Butuh keur diajar, butuh keur nyumponan jangji ka diri, ngarumasakeun manéh jadi séké-sélér Sunda. Tangtuna baé kumelendangna di dieu, di tatar Sunda. Aya karep keur ngamumulé basana. Najan teu bisa medalkeun karya nu paripurna, sahenteuna milu icikibung dina séah jeung gulidagna. Lain asa pang-Sunda-na, asa pang-budaya-na. Teu pisan-pisan. Inggis magar humayua. Ngan sabot nginget-nginget deui, aya kaidah ushul anu nerangkeun Mâ lâ yudraku kulluhu, lâ yuthraku kulluhu. Naon anu ku anjeun teu kagéroh sakabéhna, ulah rék titinggalkeun sakabéhna. Lebah dieu rasa rumasa téh bedah, teu kaampeuh. Maksakeun saya-aya, najan bari tisusud-tidungdung.

Dina buletin “Kamar Kecil” nu medal sasih ieu (édisi 6, 2015), wasilah ti Lembaga Pengkajian Ilmu Keislaman (LPIK) UIN SGD Bandung, kuring bisa ngeureuyeuh nyumponan jangji. Maniféstasi tina  idiolohi gunakeun basa Sunda haitsu mā kunta. Dipapag ku du’a jazākallāhu khairal jazā, bil husus ka LPIK jeung ka guru-guru nu kungsi ngajarkeun kuring basa Sunda. Umumna, ka kanca nu kersa maca ieu tulisan. Sakalian ngajak ka kanca sadaya, cuang babarengan nyarita jeung nulis maké basa Sunda. Sahenteuna, ulah nepi ka pareum, ulah nepi ka paéh. Tong waka ngemutan sieun salah, sieun disebut dusun pedah teu nyaho undak-usukna. Itung-itung ti maniféstasi mâ lâ yudraku kulluhu, lâ yuthraku kulluhu. Rumasa demi ieu  tulisan téh jajauheun ka ‘leuheung’, jauh tanah ka langit. Tapi, taya lian nu dipalar téh mugia aya mangpaatna. ***

*) Kurawa LPIK (Lembga Pengkajian Ilmu KeIslaman) UIN SGD BDG, sakapeung jadi mahasiswa  KPI semester IV

Daftar Bacaan:

Danadibrata, R. Alla, Kamus Basa Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama, cit. 2, 2009.

Dangiang: Jurnal Kebudayaan Sunda, Lonceng Kematina Bahasa Sunda. Edisi III-April, 2002.

Mustapa, H. Hasan, Adat Istiadat Sunda. Bandung: PT. Alumni. Edisi-III, cit. I, 2010. Diterjemahkan oleh, M. Maryati Satrawijaya, dengan judul asli, Bab Adat-adat Urang Priangan jeung Urang Sunda Lian ti Éta.

            Rosidi, Ajip, Urang Sunda Jeung Basa Sunda. Bandung: PT. Kibkat Buku Utama, cit. 1, 2007.

Rosidi, Ajip. Kudu Dimimitian Di Imah, Ku Basa Sunda Ngatik Manusa Indonésia. Bandung: PT. KIblat Buku Utama, cit. 1, 2014.