“Sunda
Ku Basana”
Ku: Hawé Setiawan*
Minangka
Tatapakanana
Basa
mah hirupna ku dipaké, ari hirup huripna maké basa.
Bédana
manusa ti papada makhluk anatarana kabuktian tina hal basa. Jalma mah lain baé
nyiptakeun basana sorangan, tapi deuih kamekaran hirupna mawa pangaruh kana
basana. Geremna maung mah ti baheula tepi ka ayeuna kawas kitu kénéh kitu
kénéh. Ari basa manusa teu weléh robah ti mangsa ka mangsa, kekecapanana bisa
ngalegaan, bisa deuih ngaheureutan. Mekarna hiji basa milu nuduhkeun mekarna
kahirupan masarakat nu makéna.
Lain
apalkeuneun tapi amalkeuneun, basa mah. Najan urang geus hatam diajar ngeunaan
hiji basa, tapi lamun éta basa tara dipaké, laun-laun bakal leungit tina
katapisan urang, kawas pakarang anu tara diasah laun-laun jadi mintul. Batan
riweuh ku urusan ngapalkeun palanggeran basa, leuwih hadé langsung ancrub
pagaliwota jeung singsaha baé anu ngamalkeun éta basa. Mimitina tuturut
munding, nurutan indung jeung bapa, lila ti lila bisa ku manéh, tina legok
tapak pangalaman, tina genténgna tapak kadaék, basa téh jadi gumulung jeung
awak sorangan.
Biasana
kitu babakuna ku rasa. Palanggeran basa atawa paramasastra mah antukna ukur
jadi patokan umum. Kedaling rasa tétéla leuwih penting. Kekecapan dikotéktak.
Dipaparah, dilelebah, sangkan luyu jeung nu nyangkaruk dina angen. Unggal
pribadi mibanda ciri mandiri dina makéna basa bari tetep nyaluyukeun karep unggal
palanggeran basa nu dipikawanoh ku balaréa.
Ngigelkeun
Undak-usuk Basa
Cék
nu sok luh-lah, rumahuh marungkawut, undak-usuk basa téh matak hésé. Cék nu ramé nyarita, barudak ngora sareunggaheun maké basa Sunda lantaran aya
undak-usuk basa, hariwang salah, sieun disalahkeun, rudet ku urusan
lemes-kasar, jeung sajabana.
Geus réa nu méré bongbolongan. Antarana aya nu nandeskeun yén entong teuing
dipikahariwang perkara undak-usuk basa mah. Barina gé éta mah teu aya ti
sungapanana, ukur pangaruh ti basa Jawa nu kungsi palid ka lembur urang. Mun
téa mah kapaksa dirempak, asana mah moal matak doraka.
Kilang kutu, ari dina émprona mah teu babari. Enya gé tina sawangan sajarah
geus tétéla yén undak-usuk basa téh lain asli Sunda, tapi tina pangalaman
sajarah deuih geus tétéla yén undak-usuk téh geus gulangkep jeung basa Sunda.
Mun téa gé rék dianggap hésé, da dina unggal basa gé aya baé nu matak hésé mah.
Contona, dina basa Éropah kecap barang atawa nomina sok aya awéwé-lalakina, pan
matak rudet kabina-bina ngapalkeun keur urang mah.
Na diajar naon nu matak teu hésé barina gé? Boa-boa alesan wungkul hariwang
ku undak-usuk basa téh, ukur ékol keur nutupan kakedul. Padahal mah unggal
masalah apan tangtu aya jalan geusan ngungkulanana. Tina pamanggih ahli, nu
kungsi kabaca, undak-usuk basa téh geuning bisa dibasajankeun. Balaréa cukup
wawanohan jeung sawatara kekecapan, nu mana nu lemes jeung nu mana nu loma,
mana nu dines jeung mana nu salsé, mana nu keur merenahkeun diri sorangan jeung
mana nu keur ngajénan batur. Moal pati hésé asana, turug-turug kapan basa urang
mah teu réa-réa teuing kosa kecapna gé, sok komo mun ngapalkeunana téh bari
jeung prak makéna téa. Mun digambarkeun mah meureun kawas kieu:
Mukaan Kamus
Tandana urang enya-enya mikacinta basa antarana
témbong tina ayana kamus nu ku urang dipaké. Boh keur nu jadi pribumi hiji basa
(native speakers) boh keur bangsa deungeun nu diajar basa (foreigners),
kamus téh sarua pentingna. Ari gunana kamus nya éta jadi cecepengan balaréa dina muguhkeun
hartining kekecapan, malahmandar teu salah harti, sangkan teu papalimpang
antara kereteg angen jeung kekecapan nu dilisankeun. Atuh keur tulas-tulis
kamus téh pohara pentingna deuih sangkan urang teu salah ngéjah. Paling
copélna, dina kamus téh kapan aya katerangan ngeunaan hartina kecap katut cara
ngalisankeunana jeung cara ngéjahna.
Nu tepi ka kiwari meujeuhna dijieun cecepengan
minangka kamus basa Sunda lulugu téh antarana Kamus Umum Basa Sunda wedalan
LBSS (Lembaga Basa jeung Sastra Sunda), Kamus Basa Sunda kénging
suwargina R. Satjadibrata, jeung Kamus Basa Sunda kénging suwargina R.
A. Danadibrata. Saenyana, kamus nu tilu téh geus hareubeul, atawa geus waktuna
diluyukeun deui jeung kamekaran basa Sunda kiwari. Tapi tamba bongkor baé mah
tiluanana tetep bisa dipaké minangka cecepengan téa.
Nyarita maké Basa Sunda
Cara nu remen ditepikeun ku ahlina, alusna mah
dimimitian di imah nyarita maké basa Sunda téh. Matak
naon di imah urang Sunda mah barudak téh ku indung bapana dibiasakeun nyarita
maké basa Sunda. Kapan nya imah pisan saenyana mah sakola anu pangpunjulna téh.
Sakola di luareun imah mah ukur ngantebkeun naon-naon nu geus dibaladah di imah.
Nu geus kapalang leungiteun basa Sunda tapi aya kénéh
kereteg pikeun ngalatih deui katapis nyarita maké basa Sunda, bisa milampah
rupaning tarékah. Keur latihan mah antarana bisa nyoba-nyoba ngawanohkeun diri
pribadi ka nu séjén maké basa Sunda. Keun baé kamalayon gé, da moal matak jadi
dosa asana mah. Bisa ogé latihanna téh ku jalan muka riungan maké basa Sunda,
boh riungan nu sipatna dines boh riungan anu sipatna salsé. Baris leuwih
ginding umpama urang di kota-kota nyieun kleub basa Sunda pikeun ngahirup-huripkeun
deui wangkongan dina basa Sunda, pikeun nyarieun puisi dina basa Sunda, jeung
sajabana lian ti éta.
Tulas-tulis Susundaan
Kurang kumaha legana lolongkrang keur ngabiasakeun
karep tulas-tulis maké basa Sunda jaman kiwari. But-bat jalan sorangeun,
sinambung jeung rupaning jalan gedé geusan lalar-liwat balaréa. Jaman digital
kieu atuh. Unggal jalma nyarepeng télépon sélulér alias ponsél. Kari
prakna baé ngabiasakeun manéh ngirim talatah singget ngaliwatan SMS (short
message service) maké basa Sunda. Média sosial atuh beuki dieu beuki
ceuyah. Kari daékna baé ngeusian status facebook atawa twitter maké
basa Sunda. Pon kitu deui urang bisa silih kirim e-mail maké basa Sunda.
Kapan éta gé, dina seuhseuhanana mah, ngajurung nyieun rupaning ungkara sacara
tinulis.
Ngan meureun henteu asal trét. Urang gé milu mikiran
kumaha akalna sangkan tulas-tulis Susundaan téh mawa lugina ka basa Sundana
sorangan. Tah, sangkan kagiatan nulis maké basa Sunda aya sasieureun
sabeunyeureunana keur kamekaran basa Sunda, nya daék teu daék unggal pribadi
kudu mibanda ukuran nu hadé dina enggoning tulas-tulis. Ngala praktisna mah
kieu baé: sabisa-bisa dina tulas-tulis téh bener éjahanana, taya kecap hiji baé
ogé nu disingget (upamana kecap “manéh” teu nepi ka disingget jadi “mnh”),
bener salang-surupna, bérés éntép seureuhna, jeung matak kaharti ku papada
jalma.
Ngabandungan Nu Nyararita
Salah sahiji carana nabahkeun karep dina hiji basa nya
éta ngabandungan nu jadi pribumi dina éta basa nyarita maké basa indungna.
Upamana urang diajar basa Inggris. Paling copélna kitu nu sok rajeun dipilampah
ku sorangan: méh unggal poé ngabandungan siaran warta ti BBC. Nu
dialajar basa Sunda kari ngabandungan, upamana baé, siaran radio atawa télévisi
anu basa panganteurna basa Sunda. Kapan kiwari mah teu saeutik program siaran
anu kitu, tur leuwih babari nyambungna lantaran aya internét téa.
Bakal leuwih tegep upama aya nu haat ngahiap sukarélawan
nu tapis nyarita maké basa Sunda. Para sukarélawan téh sina nyayagikeun waktu,
dua jam unggal minggu baé mah, keur maturan sing saha baé nu aya karep diajar basa
Sunda dina ngawangkong maké basa Sunda. Tempatna mah bisa di mana baé, naha rék
di perpustakaan daérah atawa Balé Kota, kumaha kaperluanana baé. Nu penting mah
jasan para sukarélawan téh diajénan kalayan merenah, upamana dibéré sértifikat
anu nuduhkeun préstasina, susuganan milu ngajurung kamekaran karirna
sewing-séwangan.
Lantaran basa hirupna ku dipaké, taya deui jalan
sorangeun nu kawilang hadé ari lain ngajurung sing saha baé maraké basa
indungna boh dina nyarita boh dina tulas-tulis. Montong teuing terus-terusan
salempang hariwang. Der wé lah urang paké basa Sunda téh. Nu penting mah naon
nu dikedalkeun teu papalingpang jeung nu nyangkaruk dina haté urang.***
( Ieu tulisan didugikeun dina hiji lokakarya basa
Sunda nu diayakeun ku Dinas Pariwisata & Kebudayaan Kota Bogor, Kemis-Jumaah,
26-27 Maret 2015. Dimuat dina majalah Manglé no.2521 ).
*) Dosen & Ketua Lembaga Budaya Sunda (LBS) UNPAS.
0 komentar:
Posting Komentar